Κυρία Κατάκη πείτε μας λίγα πράγματα για την πρώτη σας επαφή με τη συστημική σκέψη.
"Η ελληνική συστημική σκέψη γεννήθηκε στις αρχές του 1960. Γονείς της ήταν ο Γιώργος και η Βάσω Βασιλείου, αυτός ψυχίατρος και αυτή ψυχολόγος. Εγώ υπήρξα από τους πρώτους εκπαιδευόμενούς τους, και υιοθέτησα τον ρόλο της διαμόρφωσης σε θεωρητικό επίπεδο πολλών από τις βασικές ιδέες της ελληνικής συστημικής σκέψης. Επιστρέφοντας από τις Η.Π.Α. στις αρχές του '60, οι Βασιλείου έφεραν μαζί τους τις επαναστατικές ιδέες της συστημικής προσέγγισης και τις εφαρμογές της στην οικογενειακή θεραπεία. Οι σημαντικές συστημικές ιδέες εμφυτεύτηκαν πια στο έδαφος της ελληνικής κουλτούρας, το οποίο για πολλά χρόνια μπολιαζόταν με συναφείς θεωρήσεις και πολιτισμικές αφηγήσεις, ρίζωσαν εγκαίρως και έδωσαν τη δική τους μοναδική πλούσια σοδειά. Τον καιρό που γεννιόταν η ελληνική συστημική σκέψη, η χώρα υφίστατο ραγδαίες και έντονες κοινωνικές και πολιτιστικές αλλαγές. Οι θεωρητικές ιδέες και μοντέλα, η μεθοδολογία έρευνας, και οι κλινικές προσεγγίσεις που υιοθετήθηκαν και αναπτύχθηκαν εστίαζαν τότε στην υποκειμενική κουλτούρα. Αργότερα, το ενδιαφέρον στράφηκε σε αυτό που τότε ονομαζόταν το αυτο-αναφορικό εννοιακό σύστημα υποκειμένων, οικογενειών, και άλλων κοινωνικών ομάδων, και το οποίο μετά ονομάστηκε συλλογικές αφηγήσεις."
Κάποια από τα κείμενά σας ήταν επικεντρωμένα στο συνθετικό μοντέλο της συστημικής θεραπείας. Πώς καταπιαστήκατε με αυτό;
"Ένας από τους βασικούς λόγους γι' αυτό που νομίζω ότι οδηγεί στον τεχνητό κατακερματισμό του χώρου είναι το ότι η υιοθεσία μιας θεωρητικής έννοιας ή ενός τύπου παρέμβασης που απορρέει από άλλες σχολές ή προσεγγίσεις συσχετίζεται με την αυτόματη αποδοχή ολόκληρης της σχολής και ως εκ τούτου με απόρριψη της δικής μας προτιμητέας προσέγγισης. Η προσπάθεια για τη δημιουργία ενός συνθετικού πλαισίου για την ψυχοθεραπεία μπορεί να διευκολυνθεί με τη χρήση κάποιων βασικών συστημικών αντιλήψεων και εννοιών οι οποίες παρέχουν μια βάση για επικοινωνία μεταξύ των θεωρητικών και των θεραπευτών που προέρχονται από διαφορετικές σχολές, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να διατηρηθεί η εσωτερική συνέπεια των διαφορετικών προσεγγίσεων. Η συστημική θέση, που βασίζεται στην μεταθεωρητική επιστημολογία, μας έχει εξοπλίσει με έννοιες και αρχές που δίνουν χώρο στην πολυμορφία αλλά και στην ενότητα. Έτσι, λοιπόν, αποτελούν το κατάλληλο πλαίσιο για την ανάπτυξη μιας συνθετικής προσέγγισης στην ψυχοθεραπεία. Το αυτό-αναφορικό εννοιακό σύστημα αποτέλεσε μια προσπάθεια συνεισφοράς στο να καταστεί λειτουργική η έννοια της αυτό-αναφοράς στη βάση των εννοιών του συστημικού κονστρουκτιβισμού και κονστρουξιονισμού."
Πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με την θεωρητική εννοιολόγηση;
"Όταν επιστρέψαμε στην Ελλάδα, ξεκίνησα την εκπαίδευσή μου στο Αθηναϊκό Ινστιτούτο του Ανθρώπου, το οποίο διηύθυναν οι Βασιλείου και ταυτόχρονα έκανα το διδακτορικό μου στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Η διατριβή μου αφορούσε στη σύγκριση δύο ομάδων Ελλήνων προεφήβων. Η μία ζούσε σε παραδοσιακό ελληνικό περιβάλλον και η άλλη στην Αθήνα. Οι σημαντικές διαφορές στον τρόπο με τον οποίο οι δύο αυτές ομάδες παιδιών αντιλαμβανόντουσαν τον εαυτό τους, τις οικογένειές τους και τη ζωή γενικότερα μου κινούσε το ενδιαφέρον. Αποφάσισα να συνεχίσω να μελετώ πώς τα μοτίβα της σκέψης, των συναισθημάτων, και των συμπεριφορών άλλαζαν στην ελληνική κουλτούρα και στις σύγχρονες κοινωνίες. Αυτή η διερεύνηση των ψυχοκοινωνικών διεργασιών με οδήγησε σε ένα θεωρητικό μονοπάτι που άνοιξε νέους ορίζοντες στις απόψεις μου για την οικογένεια και αργότερα πια στον τρόπο που συνέλαβα εννοιολογικά τη θεραπεία."
Τι προσφέρει η ψυχοθεραπεία στο σύγχρονο άνθρωπο;
"Η μακρόχρονη θητεία μου ως θεραπεύτρια με έχει πείσει ότι αυτοί που αποφασίζουν να ψάξουν τις λύσεις γυρίζοντας το φακό στον εαυτό τους λύνουν όλων των ειδών τους γόρδιους δεσμούς. Σταματούν να προβάλλουν τα δικά τους αδιέξοδα στους άλλους και εστιάζουν στο πώς οι ίδιοι θα μειώσουν το κόστος της θέσης που πήραν στην οικογενειακή σκακιέρα και κατ' επέκταση στη ζωή. Μέσα από μια βαθύτερη εξερεύνηση του εαυτού και της σχέσης του με τη ζωή του, αργά αλλά σταθερά, ένας άνθρωπος διευρύνει τους ορίζοντές του και ελευθερώνει το δυναμικό του. Η συστημική προσέγγιση στην ψυχοθεραπεία, την οποία εμείς ακολουθούμε, συνέβαλε αποφασιστικά στην αναθεώρηση καθιερωμένων απόψεων για το πώς δημιουργείται, πώς διατηρείται και πώς αντιμετωπίζεται η ψυχική διαταραχή. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, τα συμπτώματα -οργανικά και ψυχολογικά- που εκδηλώνουν ένα ή περισσότερα μέλη μιας οικογένειας εκφράζουν προβλήματα και δυσλειτουργίες ολόκληρης της οικογένειας. Αν έπρεπε να απομονώσω έναν παράγοντα που συμβάλλει καθοριστικά στην αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπείας, αυτός θα ήταν η διεργασία των θεραπευτικών ομάδων - αυτά τα σχολεία ζωής, όπως αποκαλώ τις θεραπευτικές ομάδες. Στις ομάδες αυτές συνειδητοποιεί κανείς ότι όσα μάθαμε για να επιβιώνουμε δεν μας βοηθούν να ζήσουμε. Είναι λυτρωτικό να βιώνεις ότι ανήκεις και συμμετέχεις σε μια συλλογική προσπάθεια χωρίς να φορτώνεσαι το βάρος των άλλων. Με τρόπο που μοιάζει σχεδόν μαγικός, μαθαίνεις να παίρνεις την ευθύνη του εαυτού σου στα χέρια σου και να συνειδητοποιείς ότι κανείς δεν μπορεί να σε προδώσει, μόνο εσύ ο ίδιος τον εαυτό σου. Αντιλαμβάνεσαι ότι αντί να θυσιάζεις τη δική σου ζωή για τους ανθρώπους που αγαπάς, μπορείς να τους βοηθήσεις πιο αποτελεσματικά αν βοηθήσεις τον εαυτό σου. Μέσα από αυτή την ενορχηστρωμένη διαδικασία μαθαίνεις ότι την πραγματική ελευθερία τη βρίσκεις μέσα στις δεσμεύσεις σου."
Τι συμβαίνει σήμερα στη σχέση του ζευγαριού;
"Η κρίση της σχέσης του ζευγαριού μοιάζει με ένα καζάνι που κοχλάζει. Οι αντιστροφές, οι ανατροπές και οι ανακατατάξεις πραγματικά φέρνουν ίλιγγο. Τίποτε από όσα θεωρούσαμε βασικά συστατικά της σχέσης αυτής δεν έμεινε άθικτο. Όλα τα βασικά στηρίγματα του γάμου και της σχέσης του ζευγαριού, όπως την ξέραμε, γκρεμίζονται ένα προς ένα. Στις μέρες μας συνεχίζεται το έργο της κατεδάφισης που χρειάζεται να επιτελεστεί για να οδηγηθούμε στη δημιουργία νέων μορφών συμβίωσης, οι οποίες θα ανταποκρίνονται στο σύγχρονο τρόπο ζωής. Μπορεί η υπέρβαση που απαιτείται να μην είναι ακόμα ορατή, αλλά οι επιπτώσεις που βιώνουμε, όσο επώδυνες κι αν είναι, ωθούν πλέον τους συντρόφους να περάσουν μέσα από το τούνελ των προσωπικών αναζητήσεων -μέσα από βαθύτερα στρώματα της υπαρξιακής και βιολογικής τους υπόστασης - για να οδηγηθούν σε μια πιο συνθετική ταυτότητα. Οι αλλαγές της δυναμικής των οικογενειακών σχέσεων απαιτούν μεγαλύτερη επαλληλία, τόσο στο επίπεδο των ρόλων (τι κάνω, πώς ενεργώ) όσο και στο επίπεδο της ταυτότητας (ποιος είμαι) ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα.
Οι συγκλονιστικές ανακατασκευές που αφορούν την ανδρική και τη γυναικεία ταυτότητα αλλά και τη σχέση του ζευγαριού δεν θα μπορούσαν βέβαια να αφήσουν άθικτες τις αντιλήψεις μας για το γάμο. Σε μια πρόσφατη έρευνα είδαμε ότι η έννοια του γάμου σιγά σιγά διαφοροποιείται. Οι πιο προωθημένοι νέοι στην κλίμακα της κοινωνικής αλλαγής ήδη διαχωρίζουν το θεσμό του γάμου από την «ουσιαστική» σχέση μεταξύ συντρόφων, που, όπως λένε, δεν μπορεί να εξασφαλιστεί από κανένα έξωθεν κανονιστικό καθεστώς. Μια συμβίωση με τόσο αντιφατικές προδιαγραφές και τόσο ασαφείς προοπτικές -είτε ξεκινάει με σφραγίδες είτε χωρίς- δημιουργεί δύσκολες συνθήκες, που δεν καλύπτουν τις ανάγκες ούτε του ενός ούτε του άλλου. Και όταν και οι δύο νιώσουν μετέωροι, θα χρησιμοποιήσουν, συνειδητά ή ασυνείδητα, όποια μέσα μπορούν για να επιβιώσουν, πληρώνοντας το ανάλογο κόστος. Πρέπει να εθελοτυφλεί κανείς πολύ σήμερα για να καλύψει τους φόβους του κάτω από άσπρα πέπλα. Άνδρες και γυναίκες ψάχνουν, αγωνιούν και ματώνουν, αλλά σιγά σιγά συνειδητοποιούν ότι δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις και ότι σίγουρα αυτές δεν θα έρθουν απέξω. Στους σύγχρονους γάμους δύο νέοι άνθρωποι μας προσκαλούν να μοιραστούμε τη χαρά τους που αποφάσισαν να ενώσουν τις ζωές τους. Άσχετα αν τρέμει η ψυχή τους, αφού την παραμονή τραγουδούν μαζί: Αυτό δεν είναι αγάπη, είναι ένας μικρός Τιτανικός και θα είναι θαύμα αν σωθούμε".
Ποια είναι η θέση του άνδρα στη σχέση του σύγχρονου ζευγαριού;
"Η αναγκαιότητα της συνεργασίας των δύο συντρόφων στις ευθύνες του νοικοκυριού και της ανατροφής των παιδιών ελάχιστα αμφισβητείται πια. Ο πατέρα και σύντροφος πιέζεται αφόρητα, όχι μόνο από τη γυναίκα του και τα παιδιά του, αλλά και από τον ίδιο του τον εαυτό, να πάρει ενεργό θέση και να εξισωθεί με τη γυναίκα του σε ό,τι αφορά την οικογενειακή ζωή. Αν η πορεία για μια αναθεώρηση της γυναικείας ταυτότητας βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη, η ανάλογη πορεία του άνδρα έχει μόλις δρομολογηθεί. Όταν στις αρχές της δεκαετίας του ογδόντα έγραψα το βιβλίο «Οι τρεις ταυτότητες της ελληνικής οικογένειας», το κεφάλαιο για τη γυναίκα είχε τέσσερα υποκεφάλαια και το τελευταίο το είχα τιτλοφορήσει «Αναζήτηση καινούριας ταυτότητας». Το αντίστοιχο κεφάλαιο για τον άνδρα είχε τρία υποκεφάλαια. Το πρώτο «Άνδρας αυτός ο ξένος», το δεύτερο «Ο μύθος του προνομιούχου άνδρα», και το τρίτο «Το αδιέξοδο». Πριν είκοσι χρόνια, το να ασχοληθεί κανείς με τον άνδρα ηχούσε παράδοξο. Είκοσι χρόνια μετά, θέματα που αφορούν τον άνδρα τα διαβάζουμε στα life style περιοδικά και τα βλέπουμε σε κινηματογραφικά έργα που σπάνε τα ταμεία, όπως «Άνδρες με τα όλα τους» και τα συναφή. Κάτω από τη σκληρή αρρενωπή πανοπλία κρύβεται ένα περίπλοκο και επώδυνο συναισθηματικό υπόβαθρο. Εκεί έχει συσσωρευτεί οργή και θλίψη. Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι κυριαρχεί ένα τόσο βαθύ συναίσθημα αδυναμίας στους άνδρες που παραμένουν η πιο προνομιούχα, η πιο ισχυρή ομάδα πάνω στον πλανήτη. Ενώ για τη γυναίκα η διεύρυνση της ταυτότητας της προσθέτει στοιχεία συνυφασμένα με τη δύναμη και την αποτελεσματικότητα, για τον άνδρα η αντίστοιχη διεργασία απαιτεί την παραδοχή της ευάλωτης πλευράς του εαυτού του. Μοιάζει σχήμα οξύμωρο το ότι ο άνδρας θα πρέπει να δεχτεί την αδυναμία του για να βρει τη δύναμή του. Όμως έχει αλλάξει τόσο η αντίληψή μας για το τι σημαίνει επιβίωση, τι προωθεί η ζωή, ώστε δεν θα μπορούσε να μείνει αναλλοίωτη η ερμηνεία της δύναμης και της αδυναμίας. Αν δύναμη ήταν να σηκώνεις βάρη, να διασχίζεις θάλασσες, να κρατάς όπλο, τι σημαίνει σήμερα το να είσαι δυνατός σε μια κοινωνία που κινητοποιείται με το πάτημα ενός κουμπιού;"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου